İktisat politikalarında ilk hedef, kıt kaynakların etkin, optimal dağılımı ve kullanılması olmalıdır.
Optimal vergi politikasında hedef ise; verginin maksimum gelir ve vergi adaleti arasında dengeli olmasıdır. Bunun için Maliye’nin başta kayıt dışı ekonomiyi ve vergi dışılıkla mücadele etmesi gerekir. Ama Türkiye de uygulama üretici ve tüketici, mevcut mükelleflerin ödedikleri vergileri artırmak yani kümesteki kazların yolunması şeklinde oldu.
Kayıt dışı istihdam (informal employment) ile daha geniş anlamdaki kayıt dışı / yeraltı ekonomisi (underground economy) karıştırmamak gerekir.
Kayıt dışı istihdam (informal employment):
İşçinin resmî iş sözleşmesi, SGK kaydı, işsizlik/sağlık hakları veya bordrosu olmadan çalışması. Genellikle küçük işletmelerde, mevsimlik işlerde, ev işlerinde, tarımda ve hizmet sektöründe yaygındır. Sığınmacıların çoğu kayıt dışı istihdam olarak çalışıyor.
Kayıt dışı / yeraltı ekonomisi (underground economy):
Vergi kaçırma, kayıt saklama, sahte fatura, kara para, kaçakçılık, rüşvet, yasa dışı üretim/ticaret gibi ekonomik faaliyetlerin tümünü kapsar.
Kayıt dışı ekonomi, hem vergi gelirlerinin düşük olmasına neden olur, hem de ekonomiye maliyeti de yüksektir.
Ekonomide haksız rekabet, haksız zenginlik yaratır. Uluslararası yatırımlarda Ülke riskini artırır. Legal yatırımların düşmesine neden olur.
Türkiye Dünyada kayıt dışı ekonominin en yüksek olduğu ülkeler arasındadır.
Ekonomi içindeki payı olarak OECD ortalaması yüzde 15’tir. Türkiye’de yüzde 28,72’dir.
Kayıt dışı ekonomisinin yüksek olduğu gelişmekte olan ülkelerde yüzde olarak;
• Brezilya, 35,4,
• Rusya,33,6,
• Türkiye,28,72,
• Meksika 25,8,
• Hindistan yüzde 23,1’dir
Öteden beri Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da kaçakçılık yaygındır. Bu bölgede en yoğun kaçakçılık türleri, sigara, uyuşturucu, hayvan ve elektronik eşyadır.
Geçmişte hükümetler zaman zaman mayın döşeme gibi önlemler almak zorunda kaldı. 2023-2025 kayıt dışı ile mücadele eylem planı hazırlandı ve fakat kaçakçılık devam etti.
Bu bölgede kaçakçılığın bir nedeni hükümetlerin siyasi popülizm politikasıdır. Bir nedeni halkın geçim sıkıntısıdır. İran, Irak ve Suriye’de hükümetlerin güçsüz olmasıdır.
Türkiye de yeraltı ekonomisi ve kayıt dışı istihdamı önlemek için;
Vergi reformu yaparak verginin vergiyi denetlediği sistem kurmak,
Vergi idaresinin dijitalleşmesi ve veri analitiğini geliştirmek,
Vergi yükünü ve istihdam yükünü düşürmek gerekir.
Para aklama önlemlerini geliştirmek gerekir. Söz gelimi banka hesaplarının şeffaflığı, büyük nakit hareketlerinin izlenmesi gibi.
Gümrük ve sınır kontrollerinin güçlendirilmesi: bölgesel kaçakçılıkla mücadele, ceza artırım, lojistik/varış denetimleri yapmak gerekir.
Sektör odaklı operasyonlar: akaryakıt, tütün, alkol, altın/metal, inşaat gibi kaçakçılığın yoğun olduğu sektörlere dönük hedefli denetimler yapılmalıdır.
Resmi verileri, istatistikleri farklı açıklamaktan kaçınmak gerekir.